1735 Frans Jan Haack
Frans Jan Haack
ontvanger van het Ampt Epe en molenaar
door: Jan van de Velde m.m.v Fer Jantzen
Ook in de afgelopen zomer van 2018 zijn door de Bekenstichting weer excursies georganiseerd vanaf Hagedoorns Plaatse naar de interessante Kopermolen te Zuuk. De deelnemers kruisen dan op hun wandeling het Haackpad en vragen zich waarschijnlijk af: Wie was die Haack? En waarom is er een pad naar hem vernoemd? Waarom juist dit weggetje?
In het vroege voorjaar genieten velen van het prachtige bloeiende krokussenveld aan de oplopende oever tussen de Dorpse Beek en het zogenaamde Haackshuis in Vaassen. Heeft dezelfde Haack daaraan zijn naam gegeven? En Waarom?
Ook dat vergrootte onze nieuwsgierigheid naar de persoon van Haack. In het nu volgende artikel proberen we wat over Frans Jan Haack te weten te komen. Dat levert nog steeds vragen op.
Huwelijk en aankoop in Vaassen
Over de geboortedatum van Frans Jan Haack hebben we geen gegevens kunnen vinden. Vermoedelijk is hij in Zutphen geboren. Een eerste vermelding over hem is van 1735. Dan trouwt hij namelijk in Vaassen met Catharina Backer.
Waar trouwden Frans en Catharina?
Op 15 december 1735 trouwden Frans Jan Haak en Catrina Elisabet Bakker in de protestantse dorpskerk van Vaassen. Daarbij staat aangetekend dat beiden geboren zijn in Zutphen en nu in Vaassen wonen.
Drie dagen daarvoor vond in de schuilkerk aan de Oosterhof in Vaassen het Rooms Katholieke huwelijk plaats: Franciscus Johannes Haak en Catharina Elisabeth Backer. Beiden waren zeer waarschijnlijk in Zutphen RK gedoopt. (Het RK-doopboek van Zutphen begint pas in 1726). Catharina was blijkens een aantekening in het begraafboek van Vaassen geboren omstreeks 1716. Het echtpaar liet in Vaassen 15 kinderen Rooms Katholiek dopen. Frans Jan overleed in 1789, Catharina in 1809.
Catharina was een dochter van de eigenaar van de zuidelijke Dorpermolen. Frans Jan werd pachter op de molen. Later -in 1751- kochten hij en zijn vrouw het huis bij de molen voor de aanzienlijk som van drieëntwintighonderd gulden! Hoe kwam hij aan zoveel geld? Frans Jan werd rond 1759 door Van Isendoorn aangesteld tot “ontvanger des Ampt Epe”. Over de relatie tussen Frans Jan Haack en de familie Van Isendoorn heeft S.W. Verstegen in Ampt Epe nummer 61 van oktober 1982 een interessant artikel geschreven. U vindt het op deze website onder Publicaties.
Molenaars op het Haackshuis?
Hendrik Backer en Maria Anna Weultjes, de ouders van Catharina Elisabeth, erfden eerder het huis bij de Dorpermolen in Vaassen van ene mejuffrouw Steenbergen. Dit huis -op de plaats van huidige zogenoemde Haackshuis uit 1842 (Dorpsstraat 88)- was er al rond 1710. Aleida Steenbergen bewoonde het namelijk in 1709. Nu nog is het fraaie huis te bewonderen op de plaats waar de Dorpsstraat de beek kruist.
Hendrik Backer was een neef van Aleijda Steenbergen en hij was haar universeel erfgenaam. Hij was wijnkoper in de Keizerskroon te Zutphen en woonde daar. Werd Frans Jan Haack uit Vaassen zo lid van een molenaars-familie (dan wel pachters-familie); en wel via de vrouwelijke lijn?
Wat is eigenlijk een molenaarsgeslacht?
Bij een onroerend goed zoals een watermolen kun je verschillende rollen onderkennen:
- Er is altijd een eigenaar van de molen.
- Er is (soms) een pachter.
- Er is een molenaar, dat is degene die de molen kan bedrijven.
Het duidelijkste is als die drie samenvallen in een persoon. Vooral als de kinderen (zonen!) zo'n molenaar ook opvolgen. Haack werd in 1735 pachter van de zuidelijke Dorpermolen; wellicht ook de molenaar. Dat is de vakman, die de molen kan bedrijven. Maar daar moet je wel de juiste specifieke kennis en vaardigheden voor hebben. Die hebben we gevonden in een overzicht van de eisen die momenteel aan (vrijwillige) molenaars worden gesteld.
Wat moet een molenaar kunnen?
Momenteel zijn er vrijwillige molenaars op enkele watermolens op de Veluwe actief, zoals op de Oliemolen in Eerbeek. Zo blijven die cultuurhistorische parels in hun beekensembles ook draaien. De betreffende vrijwilligers volgden een opleiding bij het Gilde van vrijwillige molenaars. Dat Gilde schrijft op www.vrijwilligemolenaars.nl/opleidingen/watermolens:
Het molenaars werk is zwaar. Wie mentaal of fysiek niet in staat is om de molen onder alle omstandigheden zelfstandig te bedienen, kan geen examen doen en kan geen gediplomeerd molenaar worden.
Voor toelating tot het examen dien je gedurende minimaal 100 uur praktijkervaring op een watermolen te hebben opgedaan, waarvan minimaal 30 uur op een andere molen dan de instructiemolen, die in het maalboekje is afgetekend. Tevens dient men van de zeven modules een werkstuk te hebben ingeleverd, waarvan de beoordeling meetelt voor het examen dat door de examencommissie van De Hollandsche Molen op een watermolen wordt afgenomen.
Wie was nou eigenlijk eigenaar van en/of molenaar op de zuidelijke Dorpermolen in Vaassen?
Op 22 maart 1735 overleed op de “Copermolen tot Vaassen” mej. Aleijda Steenbergen, eigenaresse van de molen en het huis “met daaronder gehorende landerijen, velden en hagen”. In 1721 had zij haar neef Hendrik Backer, wijnkoper in de Keizerskroon te Zutphen, tot universeel erfgenaam benoemd. Hendrik werd dus in 1735 eigenaar van de Dorpermolen. Zijn toekomstige schoonzoon Frans Jan Haak werd pachter.
In 1751 verkochten Hendrik Bakker en zijn vrouw Maria Anna Weultjens de hele nalatenschap en wel als volgt: De kopermolen met het huis van de knecht voor ƒ 1.500 aan Frederik van Isendoorn à Blois en diens vrouw Anna van Renesse. Het huis, de hof en de schuur voor ƒ 2.300 aan hun schoonzoon en dochter Frans Jan Haak en Catharina Elisabeth Bakker. Daarmee werden de Van Isendoorns, in de 16e eeuw al eigenaar van de kopermolen, weer eigenaar. De pacht ging over op Lambert Jans Muller.
In 1772 werd de molen verbouwd tot papiermolen. Ver in de 19e eeuw werd Teunis van Lohuizen eigenaar die op het terrein een staniolpletterij begint. Staniol is zeer dun uitgewalst tin, een voorloper van het huidige aluminiumfolie. Dit bedrijf zal uitgroeien tot het huidige Royal Vaassen Flexible Packaging (Clondalkin). De beek werd omgeleid en van de molen is niets meer terug te vinden.
Andere aankopen door Haack:
Frans Jan heeft zich ook watermolens in Zuuk aangeschaft. We noemen er een drietal:
1e aankoop:
In 1745 kocht Frans Jan Haack de Roozendaalse molen in Zuuk voor zevenduizend en negentig gulden en verbouwde die tot Kopermolen. Blijkbaar was er toen goed geld te verdienen met het bewerken van koper.
In de 18e en de eerste helft van de 19e eeuw hebben de (water-)kopermolens op de Veluwe een bloeiend bestaan gekend. Rijke families uit Rotterdam en Amsterdam investeerden erin; vandaar de namen zoals Rotterdamse en Amsterdamse kopermolen.
Ook Haack deed dat. De kopermolens brengen een enorme hamer in beweging. De slagen ervan waren tot ver in de omtrek te horen. Voorts hebben zij een oven of stookplaats om het koper te smelten benevens een tweede om de (platgeslagen) platen koper te gloeien. Het geslagen koper bestaat hoofdzakelijk in bodems en bladen ten gebruike der koperslagers, in platen tot het beslaan van schepen en platen voor heel en halve cents en duiten, zoals in Zuuk. (vrij naar De Statistieke beschrijving van Gelderland van 1826)
Het koper werd van ver in baren aangevoerd wat een heel transport moet zijn geweest gezien het gewicht van dit metaal. Het gerede product blijft zwaar en vergt wederom hoge transportkosten naar bijvoorbeeld Amsterdam, zeker als dit platen voor het bekleden van houten schepen onder de waterlijn betrof. Die ingenieuze ingreep vertraagde vooral in de tropen door haar giftigheid de aangroei van organismen zoals algen etc. zodat de zeilschepen nog enige vaart konden behouden.
De naam KOPERMOLEN staat nu nog op het woonhuis aan de Kopermolenweg 5 in Epe In 1791 neemt een zoon van Frans Jan -Jan Baptist Haack- het familiebedrijf over. Van de verdere geschiedenis weten we dat de bedoelde Kopermolen in Zuuk in 1811 werd verkocht aan Jacob 't Hoen. Het is dan nog steeds het belangrijkste bedrijf in het dorp Epe met een eigen brandspuit (in verband met de gloeiende ovens in relatie tot een rieten dak?). Die spuit werd in die tijd, naar verluidt, in voorkomende gevallen gehuurd door de gemeente Epe. Vanaf 1858 is de familie Heering eigenaar van deze fraaie watermolen.
2e aankoop:
In 1752 koopt Frans Jan Haack, die dan al eigenaar is van de Kopermolen in Zuuk, bovendien de stroomafwaarts gelegen Zuuker Korenmolen. (zie: www.bekenatlas.nl voor een overzicht) Hij betaalt hiervoor zesduizend gulden. Zo breidt hij zijn industrieel imperium uit.
3e aankoop:
Ook in 1752 bouwt Frans Jan op de noordelijke oever bij zijn Zuuker korenmolen een nieuwe molen ten behoeve van de verwerking van koper. Die richt hij namelijk in als duitenknipperij en wordt zo “onderdeel” van de Kopermolen. Deze zogenaamde noordelijke molen biedt dan werkgelegenheid aan 6 á 7 man.
Verschillende bronnen geven wisselende -en soms tegengestelde- informatie over eigenaren van de Dorpermolen in Vaassen. Het zou waard zijn daar nader onderzoek naar te doen. Wij beperken ons tot één bron. Hierbij het overzicht van Nikkels:
1559 kopermolen. (eigenaar Hendrik van Isendoorn)
1726 Aleida van Steenbergen - eigenaresse kopermolen.
1735 Hendrik Backer - eigenaar kopermolen.
1735 Frans Jan Haack - pachter.
1751 Frederik van Isendoorn - eigenaar.
1751 Lambert Jans Muller - pachter.
?? Berend Wolven - pachter.
1772 molen verbouwd tot papiermolen.
1790 Jannes Muller - pachter en papiermaker.
1813 stilstand van de molen.
1833 Lammert Mulder - pachter en papiermaker.
tot 1866 Jan Christoffel Mulder - pachter en papiermaker.
1866 Hendrik Jansz. Pannekoek - pachter en papiermaker.
1871 Teunis Lohuizen - eigenaar. (begint hier een ijzergieterij)
Haackpad
Nu nog loopt het zogenaamde Haackpad vanaf de Gelriaweg in Zuuk, de plaats van de voormalige duitenknipperij, in de richting van die Kopermolen. Destijds werd daarover de koperen platen, die op de Kopermolen plat waren geslagen, door de molenaarsknechten naar de knipperij gebracht.
Hannie Tijman, die tot 1966 op de Kopermolen in Zuuk woonde vertelde ons onlangs: “dat het pad toen goed was voor een zondagse wandeling, soms met Janna Heering (nu Rodijk-Heering). Maar in die tijd had het pad echt geen naam! Ook niet in de volksmond.”
Janna Rodijk geboren Heering is de huidige eigenaar van de kopermolen. Ze is de telg uit het geslacht Heering dat al sinds 1858 de molen bezit en erop werkt.
Conclusies:
Er blijven veel vragen.....zoals: wanneer is hij geboren?
Maar we weten nu wel iets meer over Haack. Frans Jan Haack was geparenteerd aan een molen-pachters-familie in Vaassen. Hij en zijn zoon vormen vervolgens een klein molenaarsgeslacht. Hij was pachter op de zuidelijke Dorpermolen in Vaassen en eigenaar van watermolens in Zuuk.
Frans Jan was een ondernemend man. Maar hoe hij aan zijn geld kwam kunnen we helaas niet meer aan deze interessante Frans Jan Haack vragen. Hij overlijdt in Vaassen op 14 februari 1789.
BRONNEN o.a:
- Vaassen; Wandelend door de Dorpsstraat 1900- 1950; F.J.T. Schumacher pag.227.
- De Kopermolen in Zuuk; Henri Slijkhuis pag. 25 en 67.
- Op kracht van stromend water; H. Hagens
- members.chello.nl/~j.nikkels/gen/papier/vaassen.html
- www.geldersarchief.nl
Fragmentgenealogie Haack
Generatie I
I Frans Jan Haack ook genaamd Fransiscus Johannes Haack, waarschijnlijk zoon van Joannes Gerardus Haack, ontvanger des Ampt Epe en molenaar, is afkomstig uit Zutphen, overleden Vaassen op 14 februari 1789.
Ouders onzeker. Namen komen voor bij doopgetuigen Jan Baptist in 1736. Maar daar worden familienamen door elkaar gehaald: susceperunt (ten doop gehouden door) Joannes Gerardus Backer (opa?=Haack) et Gertrudis Henrica Haack (oma of tante?) pro Henrico Haack (Backer?) et Maria Anna Wultiens.
Frans trouwt Vaassen op 15 december 1735, trouwt (kerk) (RK) Vaassen op 12 december 1735 met Catharina Elisabeth Backer, dochter van Hendrik Backer (molenaar/pachter) en Maria Anna Weultjes. Catharina is afkomstig uit Zutphen of geboren rond 1716, overleden Vaassen op 13 februari 1809. Catharina is doopgetuige van Joannes Caspar Haack Amsterdam op 20 oktober 1767. Catharina werd ongeveer 93 jaar. Haar ouders laten kinderen RK dopen in Zutphen. RK Doopboek vanaf 1726.
Van Frans en Catharina zijn vijftien kinderen bekend:
1 Jan Baptist Haack, grondeigenaar, is RK gedoopt Zutphen op 15 december 1736 als Joannes Baptista, overleden Vaassen op 11 april 1814. Jan werd 77 jaar.
2 Everhardus Henricus Haack is RK gedoopt Vaassen op 12 oktober 1738, zie II.
3 Gerardus Haak is RK gedoopt Vaassen op 6 augustus 1740.
4 Hendrika Catharina Francisca Haak is RK gedoopt Vaassen op 10 oktober 1741. Zij testeert in 1811 te Zutphen.
5 N.N. Haack is RK gedoopt Vaassen in juni 1744, jong overleden.
6 Petrus Canisius Paulus Haack is RK gedoopt Vaassen op 30 juni 1745.
7 Maria Adriana Haack is RK gedoopt Vaassen op 13 oktober 1746.
8 Wilhelmus Hendriekus Haack is RK gedoopt Vaassen op 7 december 1747, ongehuwd overleden Vaassen op 15 augustus 1807. Wilhelmus werd 59 jaar.
9 Cornelius Haack is RK gedoopt Vaassen op 7 augustus 1749.
10 Maria Ignatia Haek is RK gedoopt Vaassen op 13 januari 1752.
11 Hendrik Haek is RK gedoopt Vaassen op 10 september 1753.
12 Ida Cornelia Haack is RK gedoopt op 10 september 1753., Ida is doopgetuige van Johanna Cornelia Haack Neder-Elten op 6 december 1782.
13 Philippus Maximilianus Alphonsus Haak is RK gedoopt Vaassen op 3 februari 1755.
14 Ida Cornelia Anna Maria Haak is RK gedoopt Vaassen op 15 mei 1758, overleden op 5 juli 1828. Ida werd 70 jaar. Ida gaat in ondertrouw (huw.com.) Vaassen op 8 november 1796, trouwt (kerk) (RK) Vaassen op 5 december 1796 met Warnerus Wilhemus van Boxsel. Warnerus is afkomstig uit Zwolle.
15 Hernricus Josephus Haack, vaandrig, is RK gedoopt Vaassen op 1 december 1759, ongehuwd overleden Vaassen op 30 november 1832. Hernricus werd 72 jaar.
Generatie II
II Everhardus Henricus Haack, zoon van Frans Jan Haack (I) en Catharina Elisabeth Backer, medicina doctor (arts), is RK gedoopt Vaassen op 12 oktober 1738, begraven Arnhem op 16 januari 1795. Everhardus werd 56 jaar.
Everhardus gaat in ondertrouw (Pui) Amsterdam op 4 juli 1766 (als zijn plaats van herkomst wordt vermeld: Heerden) (1) met Maria Margaretha Hamaker, dochter van Casper Hamaker. Maria is geboren rond 1742, RK gedoopt Amsterdam.
Van Everhardus en Maria zijn zeven kinderen bekend:
1 Joannes Caspar Haack is RK gedoopt Amsterdam op 20 oktober 1767 (doopgetuigen waren zijn grootvader Caspar Hamaker en zijn grootmoeder Catharina Elisabeth Backer (zie I)).
2 Catharina Gesina Haack is RK gedoopt Amsterdam op 31 december 1769.
3 Joannes Leonardus Haack is RK gedoopt Amsterdam op 10 juli 1771.
4 Franciscus Leopoldus Haak ook genaamd Franciscus Leopoldus Wilhelmus Haak is RK gedoopt Neder-Elten op 29 augustus 1778.
5 Christina Margaritha Maria Gertrudis Haak is RK gedoopt Neder-Elten op 24 december 1780.
6 Johanna Cornelia Haack is RK gedoopt Neder-Elten op 6 december 1782 (doopgetuige was haar tante Ida Cornelia Haack (zie I.12)).
7 Gertrudis Maria Johanna Haack is RK gedoopt Neder-Elten op 27 juni 1784 (doopgetuige was haar grootvader Casper Hamaker).
Everhardus trouwt Zevenaar op 28 oktober 1793 (2) met Hendrina van Ooij. Hendrina is afkomstig uit Arnhem.