Geachte Gastvrouw, geachte leden van de Streekarchiefcommissie, dames en heren,
Ecologie
Het prachtige depot is zeer natuurlijk in het gemeentehuiselijke landschap geplaatst en mist daardoor uitwendig het karakter van geslotenheid, introversie. Maar wat wil je ook binnen een samenwerkingsverband van drie Gelderse gemeenten met zoveel natuur. Epe te verklaren als hydroniem, Heerde afgeleid van hert of van heide en Hattem woonplaats der Harten. De gemeentewapens bij elkaar geplaatst presenteren zich als een ware menagerie: schapen en een os, een dubbelstaartige leeuw (die je hier thans minder in het wild ziet) en een hert en dat alles onder een hemel van lazuur, diepblauw. Het is voor ons allemaal duidelijk, dat de streekarchivaris in dit ecologische profiel moet passen. Niet een brandstof verslindend en fijnstof verspreidend vervoermiddel, maar een ligfiets biedt hem zicht op het landschap en zijn woonstede is gerelateerd aan de wind. De bestuurlijke commissie voor het streekarchief komt alle eer toe ook aan deze aspecten aandacht te schenken.
Start
Ik neem u mee naar de prille jaren '80 van de vorige eeuw. Laten wij duidelijk zijn: mijn voorganger als provinciaal archiefinspecteur is onovertroffen en mijn opvolger, hier aanwezig, ongetwijfeld beter dan ik. Toch heb ik het begin van de effectieve samenwerking tussen deze drie gemeenten in het Gelderse mogen meemaken. En die wil om het culturele erfgoed veilig te stellen, toegankelijk te maken en beschikbaar te stellen leidde in 1983 tot de aanstelling van Gerrit Kouwenhoven als streekarchivaris. Dat toen en nu opnieuw provinciale bijdragen stimulerend kunnen werken, doet niet af aan de noodzakelijke wil van de gemeentebesturen om samen te werken, daarin gesteund door de raden der gemeenten. Mij staat nog levendig voor de geest dat de toenmalige Commissaris der Koningin, de heer Geertsema, indien nodig gedurende zijn bezoeken aan gemeenten en waterschappen de archiefzorg ter sprake bracht. Hij sliep per etmaal vier uren, pakte na het ontwaken een geurig blocnotevelletje van de toilettafel van mevrouw Geertsema en stelde in zijn typerend handschrift de vraag of hij iets over de archiefzorg moest zeggen. Natuurlijk was ik tijdig op kantoor om dit briefje met een saaier beschreven papier te beantwoorden. Verder kan ik niets onthullen.
Bovendien, conform een actief vernietigingsbeleid, naar ik aanneem vooral de periode van mijn werkzaamheden betreffend, is er nauwelijks iets over de start van het streekarchivariaat te vinden. Wel nog een kleine rimpeling, toen de commissie zich de vraag stelde of de archieven van deze en gene gemeente wel interessant genoeg waren voor historisch onderzoek en of de streekarchivaris gezien zijn strakke schema en kwalificatie de geschikte persoon was. Gelukkig is de bepaling in het reglement gebleven en profiteren wij van onderzoeken door de archivaris gepubliceerd.
Depot
Maar met dit alles raken wij niet de kern van ons samenzijn deze middag: de realisering van een gezamenlijk depot. Hier hoef ik niet te betogen, dat ondanks de digitalisering van bronnen er nog alle reden is om oorspronkelijk materiaal in originele vorm te bewaren. De veelheid aan informatie van zeer verschillende herkomst doet de roep om verifiëring van die informatie toenemen en zo behoudt de goede en geordende bewaring der originelen zijn cruciale betekenis.
Diametraal staan tegenover elkaar archiefvernietiging, maar dan totaal, en opslag van archieven, maar dan ook van alle stukken. In een somber gedicht van de vertaler, performer en stadsdichter van Zutphen Hanz Mirck, eindigt hij in zijn gelijknamige gedichtenbundel met "Archiefvernietiging". Een vrachtwagen met dit opschrift duidt op totale vernietiging tot die van het leven toe. Zo voel je dat misschien ook wel eens als je een vrachtwagen met die tekst ziet langskomen: vernietiging van de bewaarplaats der dingen, weg met de herinnering aan harde feiten.
En dan de totale tegenstelling: alles bewaren. Een beklemmende beschrijving daarvan geeft de Albanese schrijver Ismail Kadare in zijn roman Het dromenpaleis, verschenen in 1981 maar onmiddellijk uit de roulatie genomen. Alle dromen in het Turkse rijk worden naar Constantinopel gebracht om te worden verklaard in het Dromenpaleis, het Tabir Serail, waaraan de hoofdpersoon Ebu Qerim is verbonden. Ik citeer:
‘Als het Tabir Serail een slaap is in vergelijking met het leven, is het Archief een nog diepere slaap binnen het Tabir,’ ging de archivaris voort, terwijl hij een deur opende. 'Kortom, het is een slaap binnen de slaap.'
Ebu Qerim volgde hem in de lange, smalle kamer, waarvan de muren bedekt waren met hoge kasten die tot aan het plafond reikten.
'Er zijn tientallen van deze kamers,' vervolgde de archivaris, die met zijn hand naar de kasten wees. 'Zie je de dossiers? Er zijn er duizenden, om niet te zeggen tienduizenden.'
'En ze zijn allemaal vol?' vroeg Ebu Qerim.
'Natuurlijk,' antwoordde de archivaris, terwijl hij de kamer weer uitging. 'We zullen langs alle kamers gaan en dan zul je het allemaal zien.'
Ze liepen door een smalle gang die volgens Ebu Qerim wat af leek te lopen. Wat verre lantaarns, die zeker in de andere galerijen of de rondgaande galerij hingen, gaven een zwak licht.
'Hier is alles,' zei de archivaris, terwijl hij zijn stappen inhield.
'Begrijp je wat dat wil zeggen? Als de wereldbol op een dag verdwijnt, dus als de aarde in botsing komt met een komeet, als de aarde in rook opgaat of gewoon in de afgrond stort, als dan onze aardbol verdwijnt zonder een spoor achter te laten, zou het voldoende zijn als deze kelder, volgestopt met dossiers, overbleef om te begrijpen hoe deze wereld geweest is.' De archivaris keek om, om te zien of zijn woorden in het bewustzijn van de ander waren doorgedrongen. 'Begrijp je wat ik bedoel? Geen enkele geschiedenis, encyclopedie, heilig boek of alle andere boeken bij elkaar, geen enkele academie, universiteit of bibliotheek kan ooit de waarheid over onze wereld zo gecomprimeerd verschaffen als dit Archief.'
'Maar is die waarheid niet een beetje misvormd?' waagde Ebu Qerim hem tegen te spreken.
Het profiel van de archivaris toonde een ironischer lachje dan wanneer hij hem recht in het gezicht had kunnen zien. 'Wie kan zeggen of wat wij nu met wijd open ogen zien, niet misvormd is, en of dit hier niet juist het ware gezicht van de dingen is?' De archivaris hield voor een deur zijn pas in. 'Heb je de oudjes nooit horen zuchten: "Ach, het leven is maar een droom"?'
Het leven is geen droom, zeker niet hier. Niet alles wordt vernietigd, niet alles wordt bewaard: net dat wat behouden moet blijven, wordt passend opgeborgen. De verschillende ruimtes in het depot hebben hun eigen kleuren gekregen; de archieven van de gemeenten en de instellingen op hun grondgebied staan zusterlijk en broederlijk bijeen. Het is geen droom, het is pure werkelijkheid, met visie, doorzettingsvermogen, morele en financiële steun tot stand gebracht. Ooit heb ik daarvan als eenvoudig ambtenaar gedroomd. Aanschouwt allen straks de fraaie uitkomst!
Epe, 27 februari 2009